„Kućni zatvor“ i alternativno kažnjavanje

Kazna zatvora predstavlјa ograničenje slobode prestupnika odlukom suda u postupku u kome je utvrđeno da se radi o počiniocu krivičnog dela. Vremenski kontekst njenog nastanka se uglavnom vezuje za prelaz iz srednjeg u novi vek. Međutim, i pre njenog nastanka je postojao način kažnjavanja lišenjem slobode koji predstavlјaju preteču savremenoj kazni zatvora.

Tako su mnogi srednjovjekovni gradovi imali lokalne tamnice, po pravilu izuzetno malog kapaciteta, u koje je moglo stati od dvadeset do trideset zatočenika.

Današnje kaznene ustanove potiču upravo od takvih tamnica, u koje su zatvarana lica, koja je po tadašnjim shvatanjima trebalo „popraviti“.

Krajem XVIII i početkom XIX veka kazna lišenja slobode se javlјa kao posebna mera u registru krivičnih sankcija, a sa njom i kazneni zavodi kao ustanove za njeno izvršenje. Razlozi za pojavlјivanje kazne lišenja slobode su razni, a tradicionalno se navode sledeći:

Humanistička nastojanja da se nađe zamena za brutalne smrtne i telesne kazne
Promene u skali društvenih vrednosti (samo oduzimanje slobode se smatra dovolјnom kaznom za većinu krivičnih dela) i
Promena, od strane urbanizacije i industrijalizacije, odnosa prema kažnjavanju koji je imao seoski čovek: umesto ubijanja ili sakaćenja, traži se njegovo zatvaranje kako bi bio kontrolisan i disciplinovan.

Kazna lišenja slobode je poslednjih decenija pretrpela brojne kritike i najrazličitija negiranja, koja polaze od njenog karaktera i suštine ovakve kazne, pa sve do isticanja u prvi plan resocijalizacije kao osnovne svrhe kažnjavanja. Član 31. Zakona o izvršenju krivičnih sankcija Republike Srbije kaže: „Svrha izvršenja kazne zatvora je da osuđeni tokom izdržavanja kazne, primenom sistema savremenih vaspitnih mera, usvoji društveno prihvatlјive vrednosti u cilјu lakšeg uklјučivanja u uslove života nakon izdržavanja kazne kako ubuduće ne bi činio krivična dela”. U relativno bliskoj prošlosti primećeno je da kazna zatvora ima veoma negativan uticaj na osuđenike. Još na Drugom kriminološkom kongresu, koji je održan u Parizu 1950. godine, ukazano je na to da boravak u zatvoru štetno deluje na telesno zdravlјe i psihu osuđenog lica, kao i na njegov socijalni status i to:

U fizičkom pogledu
U psihološkom pogledu
U društvenom pogledu

U fizičkom pogledu su istraživanja sprovedena u prošlom veku pokazala kako nedostatak kretanja, vazduha i svetlosti, te sanitarne i higijenske prilike u zatvorskim ustanovama dovode do niza bolesti, a naročito do tuberkuloze, od koje je smrtnost osuđenika bila 3 puta viša nego kod populacije na slobodi. Danas je situacija nešto povolјnija, mada ima podataka da u određenim ustanovama osuđenici još uvek nemaju elementarne higijenske uslove u ćelijama, te da nedostaju prostori za šetnju i rekreaciju. Međutim, problem koji mnogo više zabrinjava je taj što osnovnih higijenskih uslova nema u ustanovama u koje se smeštaju pritvorena lica, što dovodi do apsurdnog zaklјučka da oni koji su osuđeni za izvršenje krivičnih dela uživaju povolјniji tretman od lica koja su samo osumnjičena. Takođe, jedan od velikih zdravstvenih problema sa kojima se zatvorske jedinice danas susreću jeste HIV/AIDS, koji je među zatvorskom populacijom višestruko raširen. Ovo se objašnjava brojem narkomana i seksualno aberantnih osoba koje su smeštene u ustanovama. U psihološkom pogledu kazna zatvora ima višetruki negativni uticaj na osuđenika zbog mnogobrojnih neugodnosti koje su svojstvene zatvorskom okruženju. Ograničenje životnih aktivnosti, skučen prostor boravka, ograničenje slobode kretanja se doživlјava kao poniženje i degradacija, te ugrožavanje sopstvenog „ja“ tih lica. To ima za posledicu gubitak samopouzdanja, te dovođenja do emocionalne napetosti koju mnoga od tih lica ne mogu da savladaju. Režim koji do sitnica reguliše svaki trenutak osuđenikovog života dovodi do stvaranja nesnosne monotonije, koja opet izaziva sklonost fantazijama, irealnim događajima, kao odbrambenom mehanizmu takvih lica. Takođe, dolazi i do stvaranja ravnodušnosti i otuplјivanja intelektualne sfere ličnosti. Osuđenicima naročito teško pada prekid veza sa spolјnim svetom, pre svega porodičnih, zatim rodbinskih i prijatelјskih. Kod jednih dovodi prvo do teškog šoka, a zatim do emocionalne atrofije, tačnije neke vrste okamenjenosti. Kod drugih opet, zbog slablјenja vere u budućnost i moralne snage, izaziva strah od života na slobodi koji se više ne želi – prizonizam ili institucionalizacija. Novija istraživanja su pokazala da zatvorska izolacija dovodi do psihoze, teških depresivnih stanja, inhibirajuće teskobe, povlaćenja u sebe i sl. U društvenom pogledu negativan uticaj kazne zatvora se ogleda kroz probleme sa kojima se susreće prvenstveno porodica osuđenog lica. Podaci govore da se brakovi bez dece osuđenih lica razvode u 70% slučajeva. Takođe, izaziva emocionalne probleme kod dece, koji su posledica odnosa sredine prema osuđenom licu i članovima njegove porodice. Još od samoga nastanka kazne zatvora u javnom mnjenju, tj. u jednom značajnom delu javnog mnjenja, se formirao stav da je lišenje slobode samo po sebi nečasno i da je sam dodir sa kaznenom ustavonom beleg koji nanosi lјagu za celi život. Time se ne samo otežava povratak osuđenih lica u društvo, nego se prenosi i na članove njihovih porodica. Apsurd je to što se nečasnim ne smatra samo krivično delo, nego upravo izdržavanje kazne zatvora.

Alternativne kazne kao moguće rešenje

…

Preuzmite kompletan tekst putem ovog linka…

Autor teksta: advokat Nenad Cvjetićanin, master evropskog prava saradnik u nastavi na pravnom fakultetu univerziteta „Union“ u Beogradu